آیا برایتان پیش آمده که وسط یک روز شلوغ، با تمام دغدغهها و استرسهایی که از سر و کولتان بالا میرود، ناگهان احساس کنید نیاز دارید عمیق نفس بکشید و تمام خستگیهایتان را با یک بازدم طولانی بیرون بفرستید؟ بسیاری از ما وقتی روزهای پراسترسی را پشت سر میگذاریم، ناخودآگاه دست به دامن تنفس عمیق میشویم تا کمی آرامتر شویم. حالا تصور کنید بتوانید همین حس آسایش و تمرکز را به شکلی ساختاریافته و آگاهانه در زندگی روزمرهتان وارد کنید. اینجاست که هنر تنفس در یوگا یا پرانایاما یوگا (Pranayama Yoga) شکوفا میشود.
در یوگا، تنفس فراتر از یک عمل ساده زیستی است. پرانایاما که بخشی جداییناپذیر از تمرینات یوگا محسوب میشود، تکنیکها و الگوهای مختلف تنفسی را در بر میگیرد تا هم جسم و هم ذهن را به تعادل و پویایی برساند. اگرچه ممکن است ابتدا فکر کنید «نفس کشیدن» فرآیندی پیشپاافتاده و بدیهیست اما یوگیها قرنهاست که از طریق شناخت و کنترل تنفس، به عمق تازهای از آگاهی، سلامتی و آرامش دست پیدا کردهاند.
در این مقاله، میخواهیم شما را با مفهوم تنفس در یوگا (پرانایاما)، انواع روشهای آن و فواید شگفتانگیزش آشنا کنیم. همچنین اگر قصد دارید با حضور در یک کلاس یوگا یا حتی ثبتنام در کلاس یوگا حضوری عمومی یا کلاس یوگا آنلاین خصوصی، تمرین بیشتری کنید شما را راهنمایی خواهیم کرد. اگر علاقهمندید که تنفستان را از یک عمل ساده زیستی به ابزاری قدرتمند برای شادمانی و سلامت تبدیل کنید، تا پایان مقاله با وبلاگ آسانا همراه باشید.
فهرست محتوا
پرانایاما (تنفس در یوگا) چیست؟
پرانایاما (Pranayama) از دو واژه سانسکریت تشکیل شده است: «پرانا (Prana)» به معنای انرژی حیاتی یا نیروی زندگی و «یاما (Yama)» به معنای کنترل یا نظمدهی. در نتیجه، پرانایاما را میتوان «کنترل نیروی حیات از طریق تنفس» ترجمه کرد. این تکنیکها ابتدا در متون باستانی یوگا مانند «هاتا یوگا پرادیپیکا (Hatha Yoga Pradipika)» و «یوگا سوترای پاتانجلی (Yoga Sutras of Patanjali)» مطرح شدند و امروزه در سراسر جهان برای بهبود سلامت جسم و ذهن استفاده میشوند.
در نگاه اول، شاید پرانایاما کمی پیچیده به نظر برسد اما در عمل، اصول آن بر پایه یادگیری نحوه آگاهانه دم و بازدم بنا شده است. با تمرین منظم و یادگیری تدریجی، احساس میکنید مسیر ورود اکسیژن به بدنتان تا اعماق بافتها و سلولها ادامه دارد و با هر بازدم، بدنتان از سموم و تنشهای انباشتهشده خالی میشود.
چرا تنفس صحیح در یوگا اهمیت دارد؟
مگر ما هر روز به طور طبیعی نفس نمیکشیم؟ پس چرا در یوگا برای تنفس تا این حد اهمیت قائل میشوند؟ پاسخ کوتاه این است که بیشتر ما به درستی نفس نمیکشیم! تنفس روزمره بسیاری از افراد کوتاه، سطحی و غیرمنظم است. این نوع تنفس باعث میشود میزان اکسیژن در بدن به حد مطلوب نرسد و استرس یا خستگی مزمن را تجربه کنیم. افزون بر آن، ذهن ما نیز اغلب درگیر اضطرابها و افکار متلاطم میشود.
یوگا به ما میآموزد که «تنفس آگاهانه» نه تنها جریان خون و تغذیه سلولها را بهبود میبخشد، بلکه حالتهای ذهنی و عاطفی ما را هم کنترل میکند. افرادی که به طور منظم تمرینات پرانایاما را انجام میدهند، سطح استرس و اضطراب کمتری دارند و به طور کلی در مسائل زندگی روزمره، آرامش بیشتری را تجربه میکنند.
انواع حرکات تنفسی در یوگا (پرانایاما)
اگر تصمیم دارید مهارتهای تنفسیتان را ارتقا دهید، باید بدانید که پرانایاما تنها به یک روش محدود نمیشود؛ بلکه انواع و اقسام تکنیکهای دم و بازدم در یوگا معرفی شدهاند که هر کدام فواید ویژهای دارند. برخی از این روشها بر پاکسازی و افزایش اکسیژنرسانی تمرکز میکنند، برخی دیگر بر مدیریت استرس و برخی هم بر گسترش آگاهی روحی یا افزایش انرژی حیات.
اگر دنبال تقویت مهارتهای تنفسی خود هستید یا به دنبال فضایی هستید که آموزشهای اصولی یوگا را ارائه دهد، میتوانید به وبسایت آسانا سر بزنید. ما اطلاعات جامعی درباره انواع کلاسهای یوگا و هزینههای مربوطه به شما میدهیم. بهعلاوه، این امکان را دارید که از بین کلاس یوگا حضوری عمومی، کلاس یوگا آقایان، کلاس یوگا بانوان، کلاس یوگا آنلاین خصوصی و کلاس یوگا آنلاین عمومی، مناسبترین دوره را برای خودتان انتخاب کنید.
کاپالبهاتی (Kapalbhati): تنفس آتشین
کاپالبهاتی ترکیبی از دو واژه سانسکریت «کاپال (Kapal)» به معنای پیشانی و «بهاتی (Bhati)» به معنای درخشندگی یا پاکی است. این تکنیک به «تنفس آتشین (Breath of Fire)» معروف بوده و سبب پاکسازی راههای تنفسی و تقویت عضلات شکم میشود. در کاپالبهاتی، بازدمها با سرعت و شدت بیشتری انجام میگیرند و دم به شکل غیرفعال و خودبهخودی صورت میپذیرد.
روش کلی:
- در وضعیتی راحت (مثلاً روی زمین با پشت صاف) بنشینید.
- یک دم طبیعی و آهسته انجام دهید.
- بهصورت سریع و محکم بازدم را از طریق بینی بیرون دهید و همزمان کمی شکم را به داخل بکشید.
- روند دم و بازدم را با ریتمی نسبتاً تند ادامه دهید (برای شروع ۲۰ تکرار کافی است).
- پس از اتمام سیکل، چند تنفس عادی و آرام داشته باشید و به آرامش و گرمای درونیتان توجه کنید.
فواید:
- پاکسازی سینوسها و مجاری تنفسی
- افزایش سطح انرژی و احساس گرما در بدن
- کمک به چربیسوزی و تقویت عضلات شکم
- ارتقای تمرکز ذهنی
آنولوم ویلوم (Anulom Vilom): تنفس متناوب بینی
این تمرین با نام «نادی شودانا (Nadi Shodhana)» هم شناخته میشود و برای تمدد اعصاب، ایجاد تعادل در انرژیهای دو سوی بدن و آرامسازی ذهن کاربرد دارد. در این روش، دم و بازدم به صورت متناوب از سوراخهای بینی انجام میگیرد.
روش کلی:
- راحت روی زمین بنشینید و ستون فقرات را صاف نگه دارید.
- با انگشت شست دست راست، سوراخ بینی راست را ببندید و از سوراخ بینی چپ دم بگیرید.
- با انگشت حلقه یا میانی دست راست، سوراخ بینی چپ را ببندید و از سوراخ راست بازدم کنید.
- حالا از همین سوراخ راست دم بگیرید و سپس با بستن سوراخ راست، از سوراخ چپ بازدم کنید.
- این روند را به صورت متناوب در چند سیکل (مثلاً ۱۰ مرتبه) ادامه دهید.
فواید:
- کاهش اضطراب و استرس
- افزایش تمرکز و شفافیت ذهن
- تعادل در انرژیهای بدن
- بهبود گردش خون مغزی
براماری (Bhramari): تنفس زنبور
براماری در زبان سانسکریت به معنای «زنبور عسل» است. دلیل نامگذاری این تکنیک، صدای وِزوِز مانندی است که در حین بازدم از گلوی فرد ایجاد میشود. صدا و ارتعاشات حاصل از این روش بسیار آرامبخش است و میتواند برای کاهش تنشهای درونی مفید باشد.
روش کلی:
- در یک وضعیت نشسته راحت قرار بگیرید و کمی چشمها را ببندید.
- دم عمیق و آرام از طریق بینی داشته باشید.
- هنگام بازدم، با دهان بسته از قسمت عقب حلق صدا تولید کنید (مشابه وِزوِز زنبور).
- تمرکز خود را روی طنین صدا و احساس ارتعاش آن در ناحیه صورت و پیشانی قرار دهید.
فواید:
- کاهش تنشهای روانی و کمک به رفع خستگی ذهنی
- افزایش آرامش و بهبود کیفیت خواب
- آرامسازی سیستم عصبی
سیتالی (Sitali): تنفس سرد
سیتالی در لغت به معنای «سرد کردن» است. در این تکنیک، شما به شکل خاصی زبان خود را لوله میکنید و از طریق آن نفس میکشید تا هوای خنک وارد بدنتان شود. بعد از آن بازدم از طریق بینی صورت میگیرد.
روش کلی:
- زبان را به شکل لوله (مانند نی) درآورید. اگر نمیتوانید زبان را لوله کنید، کافیست لبها را کمی غنچه کرده و راهی برای ورود هوا ایجاد کنید.
- بهآرامی و با تمرکز از طریق زبان هوا را به داخل بکشید. احساس خنکی را در دهان و گلو حس کنید.
- بازدم را به آرامی از بینی انجام دهید.
فواید:
- کاهش حرارت بدن و حس تشنگی در هوای گرم
- آرامش اعصاب و کاهش حس عصبانیت
- کمک به خنک کردن دهان و گلو
سیتکار (Sitkari): تنفس از دندانها
سیتکار شباهت زیادی به سیتالی دارد، با این تفاوت که در سیتکار، هوای خنک از بین دندانها وارد دهان میشود. در زبان سانسکریت، «سیتکار» به صدایی اشاره دارد که در اثر عبور هوا از میان دندانها به وجود میآید.
روش کلی:
- دندانها را به هم نزدیک کنید (اما به هم نفشارید).
- لبها را کمی باز نگه دارید بهطوریکه هوا بتواند از بین دندانها عبور کند.
- دم را با صدای هیسمانندی انجام دهید و در نهایت بازدم را از بینی بیرون دهید.
فواید:
- خنکسازی بدن و کاهش دمای درونی
- بهبود آرامش ذهنی و رفع گر گرفتگی
- تسهیل جریان تنفس هنگام گرمای شدید یا استرس
تنفس اوجایی (Ujjayi): تنفس پیوسته و عمیق
اوجایی در سانسکریت به معنای «پیروزمندانه» است و از تکنیکهای محبوب در سبکهایی مانند وینیاسا یوگا (Vinyasa Yoga) بهشمار میرود. این تنفس اغلب با حالتی از فشردگی خفیف در ناحیه حلق انجام میشود که صدایی ملایم و آرام ایجاد میکند.
روش کلی:
- با پشت صاف بنشینید و دم را از طریق بینی با کمی انقباض در حلق انجام دهید تا صدای آهستهای بشنوید.
- بازدم را نیز از بینی با همان حالت حلق به شکل آرام و پیوسته انجام دهید.
- ریتم تنفس را به گونهای تنظیم کنید که حس کنید دم و بازدمتان همطول و منسجم است.
فواید:
- ایجاد آرامش عمیق و تمرکز ذهنی
- کاهش استرس و اضطراب
- تثبیت ریتم تمرینات در حرکات آسانا (Asana)
- افزایش آگاهی از جریان انرژی در بدن
پرنایاما پرانا (Pranayama Prana): تنفس انرژی
پرنایاما پرانا به دستهای از روشهای تنفسی گفته میشود که هدف اصلیشان افزایش انرژی و بیدارسازی نیروهای درونی است. بخشی از این تمرینات در مکتب کندالینی یوگا (Kundalini Yoga) و کریا یوگا (Kriya Yoga) آموزش داده میشود.
- تنفس کندالینی: در کندالینی یوگا، از تمریناتی نظیر تنفس آتشین (مشابه کاپالبهاتی) و تنفس عمیق استفاده میشود تا انرژی «کندالینی» که در پایین ستون فقرات (محل چاکرای ریشه) قرار دارد، بیدار شود. تصور میشود این انرژی به سمت بالا حرکت کرده و باعث پاکسازی و فعال شدن چاکراهای مختلف بدن میشود.
- کریا یوگا: کریا یوگا مجموعهای از تکنیکهای مدیتیشن (Meditation)، تنفس و مانترا (Mantra) است که توسط یوگیهای باستانی با هدف خودشناسی و پاکسازی ذهن به کار میرفته. برخی از حرکات تنفسی در این مکتب، حالتی از آگاهی عمیق و آرامش درونی را ایجاد میکند.
فواید کلی:
- بیدارسازی انرژیهای درونی و بهبود جریان پرانا
- تقویت بدن، ذهن و روح
- پاکسازی مسیرهای انرژی و چاکراها
- تجربه عمیقتر مراقبه و آرامش ذهن
روشهای انجام پرانایاما در یوگا
اگر قصد دارید پرانایاما را جدیتر دنبال کنید، پیشنهاد میکنیم حتماً از یک مربی مجرب یا یک منبع آموزشی معتبر کمک بگیرید. البته برای شروع میتوانید با تمرینات سادهتری مثل آنولوم ویلوم و کاپالبهاتی آغاز کنید و به مرور زمان، دیگر تکنیکها را در برنامه روزانهتان قرار دهید.
سه اصل مهم قبل از شروع:
- مکان مناسب: جایی آرام و تمیز که بتوانید بدون مزاحمتهای صوتی یا محیطی روی تنفس تمرکز کنید.
- لباس راحت: لباسهای آزاد و بدون کش یا کمربند سفت بپوشید تا قفسه سینه و شکم شما فشار نبیند.
- وضعیت نشستن: ستون فقرات صاف و شانهها آزاد باشند تا تنفس به صورت طبیعی و روان جریان پیدا کند.
نحوه شروع پرانایاما: تنظیم وضعیت بدن و ذهن
قبل از ورود به هر تکنیک تنفس، لحظهای وقت بگذارید تا وضعیت بدنتان را تنظیم کنید. بهتر است روی یک سطح نهچندان نرم (مثل مت یوگا یا یک زیرانداز ساده) بنشینید. کمر را صاف نگه دارید اما نه با فشار و خشکی. دستها را میتوانید روی زانوها یا کنار پهلوها قرار دهید. چشمانتان را برای لحظاتی ببندید و با چند دم و بازدم آرام، خود را در لحظه حال جای دهید.
این پیشزمینه، ذهن را از حواسپرتیها تا حد زیادی خالی میکند و به شما اجازه میدهد تمرکز بیشتری روی تنفس داشته باشید.
نفس کشیدن به روش صحیح: اهمیت هر دم و بازدم
وقتی صحبت از تنفس در یوگا میشود، نباید دم و بازدم را صرفاً ورود و خروج هوا بدانیم. در حقیقت، هر دم فرصتی است تا انرژی و اکسیژن تازه را به سلولها برسانیم، و هر بازدم شرایطی را فراهم میکند تا بدنمان را از تنشها و مواد زاید رها کنیم.
- دم عمیق (Inhale): شکم یا ناحیه دیافراگم باید کمی منبسط شود. این کار کمک میکند ریهها فضای بیشتری برای جذب اکسیژن داشته باشند.
- بازدم کامل (Exhale): اجازه دهید شکم بهآرامی به سمت داخل برگردد و ریهها خالی شوند. بازدم را کمی طولانیتر از دم انجام دهید تا اثر آرامسازی آن را حس کنید.
تمرکز بر تنفس: چطور تنفس خود را در طول تمرینات کنترل کنیم؟
ممکن است ابتدا در هنگام تمرکز بر تنفس، ذهنتان به این سو و آن سو برود و فکرتان مشغول شود. این اتفاق کاملاً طبیعی است. برای مقابله با این مسئله:
- مشاهده بدون قضاوت: هر زمان احساس کردید فکرتان منحرف شده، بدون سرزنش و سختگیری، مجدداً توجه را به ریتم دم و بازدم برگردانید.
- دفعه به دفعه: اگر متوجه شدید دم یا بازدم را فراموش کردهاید، سری بعد بیشتر حواستان را جمع کنید. سعی کنید حس کنید که هوا چگونه از طریق بینی و گلو وارد بدن میشود.
- استفاده از شمارش: دم را تا ۴ یا ۵ بشمارید و بازدم را هم به همان اندازه یا کمی بیشتر انجام دهید. این کار کمک میکند ذهن روی ریتم تنفس متمرکز بماند.
فواید پرانایاما (تنفس یوگا) برای جسم و روح
پرانایاما میتواند دنیایی از تغییرات مثبت را به زندگی شما بیاورد. از جمله:
- بهبود عملکرد ریه و سیستم تنفسی: مطالعات متعدد نشان دادهاند که تمرینات تنفسی یوگا ظرفیت ریه را افزایش داده و تبادل اکسیژن را بهتر میکند.
- کاهش استرس و اضطراب: تنفس آگاهانه، سیستم عصبی پاراسمپاتیک را فعال کرده و در نتیجه میزان هورمونهای استرس را کاهش میدهد.
- بهبود تمرکز و آگاهی ذهنی: ذهن ما با هر دم و بازدم منظمتر شده و از شلوغی و پراکندگی دور میشود.
- تعادل هورمونی و کاهش فشار خون: برخی تحقیقات حاکی از آن است که پرانایاما به تعادل هورمونی و تنظیم فشار خون کمک میکند.
- افزایش انرژی و شادابی روزمره: وقتی سطح اکسیژن و جریان انرژی در بدن بالا میرود، احساس کسالت و خمودگی کمتر میشود.
ترکیب پرانایاما با حرکات یوگا
بدون تردید، یوگا تنها مجموعهای از تمرینات تنفسی نیست؛ بلکه شامل حرکات بدنی یا آسانا (Asana) نیز میشود. ادغام تنفس و حرکات میتواند اثربخشی هر دو را چند برابر کند. در حالی که در حالتهای مختلف یوگا – مثلاً حالت جنگجو (Warrior Pose) یا حالت درخت (Tree Pose) – هستید، تنفس آگاهانهتان را حفظ کنید تا قدرت عضلات و انعطافپذیریتان همراه با تمرکز ذهنی رشد کند.
تصور کنید در حرکت «سلام بر خورشید (Surya Namaskar)» هستید. با هر دم، دستها را بالا ببرید و کشش در بدن ایجاد کنید. سپس با بازدم به سمت جلو خم شوید و رهاسازی عضلات را حس کنید. همین هماهنگی ساده، تفاوت بزرگی در کیفیت تمرین یوگای شما رقم خواهد زد.
ترکیب تنفس و مراقبه برای آرامش ذهنی و رشد روحی
بسیاری از مربیان یوگا پیشنهاد میکنند بعد از چند دقیقه پرانایاما، وارد فاز مدیتیشن (Meditation) شوید. چرا که تنفس آگاهانه، ذهن را برای ورود به حالتهای عمیقتر آرامش و بیفکری آماده میکند.
تصور کنید ده دقیقه تمرین تنفس اوجایی داشتهاید و حالا ضربان قلبتان آرام شده است. اگر در همین لحظه چشمانتان را ببندید و روی یک نقطه یا مانترا تمرکز کنید، احتمالاً خیلی سریعتر وارد حالت آرامش ذهنی میشوید و افکار مزاحم کمتر سراغتان میآیند. این ترکیب تنفس و مراقبه، به ویژه برای کسانی که به دنبال تعادل روحی، معنوی یا حتی بهبود خلقوخو هستند، بسیار مفید است.
نکات ایمنی در انجام تنفس در یوگا (پرانایاما)
هرچند پرانایاما یک راه عالی برای بهبود جسم و ذهن است اما باید برخی نکات را در نظر بگیرید تا دچار مشکل نشوید:
- اگر بیماری قلبی یا ریوی دارید، حتماً قبل از شروع تمرینات پرانایاما، با پزشکتان مشورت کنید.
- تمرینهای پرشدت تنفسی مثل کاپالبهاتی را با دقت و زیر نظر مربی انجام دهید و زیادهروی نکنید.
- اگر هنگام تمرین دچار سرگیجه یا ناراحتی شدید، فوراً تمرین را متوقف کنید و استراحت کنید.
- از انجام پرانایامای سریع در شرایط شدید عصبانیت یا استرس ناگهانی پرهیز کنید. در عوض، از تنفسهای آرام و طولانی استفاده کنید.
نکات احتیاطی برای انجام پرانایاما بهویژه در دوران بارداری یا بیماریهای خاص
بانوان باردار یا افرادی که مشکلات تنفسی خاص، فشار خون بالا یا هرگونه محدودیت پزشکی دارند، نیازمند دقت بیشتری در انتخاب تکنیکهای تنفسی هستند. در بسیاری موارد، توصیه میشود از تمرینات تنفسی ملایمتر (مانند آنولوم ویلوم یا تنفس عمیق شکمی) بهره ببرند و از حرکتهای تنفسی پرشدت (مانند کاپالبهاتی) پرهیز کنند.
همچنین اگر مربی یوگا یا پزشکتان محدودیتی را برای شما در نظر گرفته، حتماً به توصیه آنان عمل کنید. در کلاسهای مختلفی که در وبسایت آسانا معرفی شدهاند، مربیان با تجربه وجود دارند که میتوانند بر اساس شرایط خاص شما، تمرینات پرانایاما را تنظیم کنند.
نتیجه گیری
تنفس در یوگا (پرانایاما) سفری جادوییست به دنیای درون؛ سفری که شاید در نگاه اول بدیهی به نظر برسد اما با تمرین منظم، پرده از لایههای عمیقی از جسم و ذهنتان برمیدارد. یادمان باشد که «پرانا»، همان انرژی زندگیست که در دم و بازدم ما جاری میشود. هرچه آگاهانهتر و عمیقتر تنفس کنیم، نیروی حیات را قویتر در رگهایمان حس میکنیم و سلامت جسم و روانمان را تضمین میکنیم.
اگر از مطالعه این مقاله لذت بردید و مایلید تنفس آگاهانه را در فضای کاربردی تجربه کنید، پیشنهاد میکنم به سراغ کلاسهای حرفهای یوگا بروید؛ خواه کلاس یوگا حضوری عمومی باشد، خواه کلاس یوگا آنلاین عمومی یا خصوصی. آنچه مهم است، تداوم در تمرین و تعهد به یادگیری اصولی است. بهخاطر داشته باشید که در پرانایاما، کیفیت تنفس شما مهمتر از کمیت آن است. نفسهایتان سرشار از نور و آرامش باد!
اگر دنبال فضایی مطمئن و حرفهای برای یادگیری و تمرین یوگا هستید، پیشنهاد میکنیم حتماً مربیان و دورههای ما را در آسانا بررسی کنید. در وبسایتمان اطلاعات مفیدی درباره هزینهها، مربیان و انواع کلاسهای یوگا ارائه شده است. در این میان، میتوانید از کلاس یوگا حضوری عمومی یا خصوصی استفاده کنید یا اگر فرصت رفتوآمد به باشگاهها را ندارید، کلاس یوگا آنلاین خصوصی یا کلاس یوگا آنلاین عمومی را امتحان کنید. همچنین برای آقایانی که به دنبال محیطی مناسب هستند، کلاس یوگا آقایان وجود دارد و بانوان نیز میتوانند در کلاس یوگا بانوان بهطور تخصصی تمرین کنند.
هدف آسانا این است که با توجه به نیاز و شرایط هر فرد، بهترین پکیج و برنامه آموزشی را پیشنهاد دهد. بنابراین، اگر در آغاز راه هستید و نمیدانید از کجا شروع کنید، نگران نباشید؛ مربیان و کارشناسان آسانا راهنمای شما خواهند بود.
دیدگاهتان را بنویسید