پنج پرانای اصلی در یوگا درواقع پنج جریان حیاتی در بدن هستند که هر کدام عملکرد خاصی داشته و به بهبود عملکرد روحی و جسمی کمک می‌کنند. پنج پرانا یا پنج وایو (Prana vayus) عبارت‌اند از:
- اودانا وایو (Udana Vayu): انرژی صعود، بیان و تعالی
- پرانا وایو (Prana Vayu): انرژی دریافت درونی و حرکت به جلو
- سامانا وایو (Samana Vayu): نیروی تعادل در مرکز و آتش درونی
- ویانا وایو (Vyana Vayu): انرژی گردش و ارتباط کل‌بدنی
- آپانا وایو (Apana Vayu): انرژی رهایی و زمین‌گیری
در ادامه این مقاله به بررسی دقیق این پنج پرانای اصلی در یوگا خواهیم پرداخت.
ثبت نام در کلاس‌های یوگا آسانا 
بدن پرانیک چیست؟
طبق آموزه‌های یوگا، پنج جریان اصلی نیروی حیاتی وجود دارد که از بدن عبور میکند و عملکرد فیزیولوژیکی آن را سازماندهی می کند که به آن بدن پرانیک گویند. بدن پرانیک یک شبکه از جریان انرژی در شکل بدن فیزیکی است که به طرف بیرون تشعشع میکند. مثل نور که از لامپ تشعشع میکند و فرم آن ثابت نیست. این شبکه منقبض و منبسط می‌شود.
وایو در یوگا به چه معناست و انواع آن چیست؟
سنت یوگا می‌آموزد که پرانا (نیروی حیاتی) در بدن به پنج روش اصلی حرکت میکند که به آنها پانچا وایو (پنج باد یا جریان حیاتی) گفته می‌شود. این پنج وایو شامل پرانا وایو، آپانا وایو، سامانا وایو، اودانا وایو و ویانا وایو است که هرکدام عملکرد، جهت حرکت انرژی و مناطق خاصی از بدن لطیف (شوکشما شریرا) را مدیریت می‌کنند. زمانی که این وایوها در هماهنگی کامل عمل کنند، سلامت جسمی، شفافیت ذهنی و پیشرفت معنوی فرد تضمین می‌شود. در یوگا، واژه «وایو» به معنای «باد» یا «نیروی جریان‌یابنده انرژی» است. وایوها در بدن یوگایی نماد جریان انرژی حیاتی هستند که حرکت و عملکردهای مختلف فیزیولوژیکی بدن را کنترل می‌کنند. وایوها به صورت انرژی‌های جریانی تعریف میشوند که به طور خاص در جهات معین حرکت می‌کنند و بر سیستم‌های بدن از جمله تنفس، گردش خون، هضم، دفع و حرکت اثر می‌گذارند. در واقع، وایوها نیروی حیاتی هستند که زندگی و حرکت بدن و ذهن را ممکن می‌سازند و از طریق تمرین‌ها یوگا میتوان آنها را متعادل و فعال کرد تا سلامت جسم و ذهن بهبود یابد. از طرفی، توجه به وایوها باعث افزایش آگاهی نسبت به روند تنفس و انرژی در بدن شده و تمرینات یوگا را موثرتر و عمیق‌تر میکند.
ویژگی وایوهای مختلف چیست؟
وایوهای از نظر مکان فیزیکی در بدن، عملکرد و گرفتگی‌ها ویژگی‌های مختلفی دارند که در جدول زیر توضیح داده شده است.
| پرانا | مکان فیزیکی | عملکرد | گرفتگی |
| ویانا (پراکندگی) | سیستم عصبی محیطی، سراسر بدن را در بر می‌گیرد | گردش خون، حرکت | گردش خون محیطی ضعیف، بی حسی |
| اودانا (صعودی) | گلو، قسمت بالای قفسه سینه، سر | تفکر، سخن گفتن، حرکت، رشد، سیستم عصبی | شناخت، ارتباط |
| پرانا ( حرکت به درون) | قلب، قفسه سینه، ریه‌ها | تنفس، ادراک حسی | مشکلات قلب و ریه، بی‌حالی |
| سامانا (متعادل کننده) | ناف | هضم و متابولیسم، هومئوستاز | مشکلات گوارشی |
| آپانا (نزولی) | زیر ناف | دفع، تولید مثل و زایمان، ایمنی | مشکلات قاعدگی، اختلالات جنسی، یبوست، بواسیر |
شرح پنج نوع پرانای اصلی در یوگا:
۱. اودانا وایو (Udana Vayu): انرژی صعود، بیان و تعالی
جایگاه: ناحیه گلو و سر
وظیفه: مسئول رشد، توسعه، ارتباط کلامی و بیان. این نیرو به بالا و پایین حرکت میکند و در فرآیندهای گفتاری، انرژی بیان و حرکت جسمانی نقش دارد.
تمرینات مرتبط با اودانا وایو:
آساناهای مرتبط با اودانا وایو (Udana Vayu) که انرژی رقیق‌تر و سبک‌تر است و جهت حرکت آن بیشتر به سمت بالا در ناحیه سر، گردن، و اندام‌های انتهایی است، به تقویت عملکرد حواس پنجگانه، سیستم تنفس و حالات روانی کمک می‌کنند.
- آساناهای کششی و بازکننده قفسه سینه و گردن: مانند پینچا مایوراسانا (حرکت ایستادن روی ساعد) که انرژی را به سمت بالا هدایت و عملکرد حواس را تقویت میکند.
- آساناهای معکوس: مانند ساروانگ آسانا (شانه‌بر) و سالامبا سروانگ آسانا (شانه‌بر حمایتی) که جریان انرژی به سمت بالا را تحریک می‌کنند و باعث افزایش انرژی اودانا میشوند.
- آساناهای مرتبط با حالت صاف و کشیده نگه داشتن ستون فقرات و گردن: مانند تاد آسانا (ایستاده صاف) که به حفظ وضعیت درست بدن و تقویت انرژی اودانا کمک میکند.
- تمرینات تنفسی متمرکز بر ناحیه گلو و سر: برای بهبود تکلم، کنترل غده تیروئید و عملکردهای قراردادی که اودانا وایو بر آنها نظارت دارد.
این آساناها عملکرد حواس پنجگانه و سیستم عصبی را تقویت می‌کنند، انرژی را به سمت بالا هدایت کرده و به حفظ تعادل روانی و جسمی کمک می‌کنند. آساناهای مرتبط با اودانا وایو (Udana Vayu) که انرژی رقیق و سبک است و در ناحیه سر، گردن و اندام‌های انتهایی به سمت بالا حرکت میکند، معمولاً شامل موارد زیر است:
- آساناهای کششی و بازکننده قفسه سینه و گردن مانند پینچا مایوراسانا (ایستادن روی ساعد) که انرژی را به سمت بالا هدایت میکند.
- آساناهای معکوس مانند شانه‌بر (Sarvangasana) که جریان انرژی به سمت سر را تحریک می‌کنند.
- آساناهای حفظ ستون فقرات صاف و کشیده مانند تاد آسانا (ایستاده صاف) جهت تقویت وضعیت بدن و اودانا.
- تمرینات تنفسی متمرکز بر ناحیه گلو برای بهبود عملکرد حواس پنجگانه و کنترل غده تیروئید.
- این تمرینات باعث تقویت عملکرد سیستم عصبی، حواس، و تعادل روانی و جسمانی میشوند.
۲. پرانا وایو (Prana Vayu): انرژی دریافت درونی و حرکت به جلو
جایگاه: ناحیه قفسه سینه (حتی در حد فاصل بینی تا بالای دیافراگم)
وظیفه: جذب انرژی حیاتی و حفظ تنفس؛ نیروی حیاتی اصلی که تنفس و جریان هوا را در بدن ایجاد میکند. پرانا مسئول تغذیه مغز و اندام‌های صوتی و کنترل حرکات دستگاه تنفسی است. همچنین به جذب اکسیژن و انرژی‌های حیاتی موجود در جو کمک میکند.
تمرینات مربوط به پرانا وایو
آساناهای مربوط به پرانا وایو معمولاً تمرین‌هایی هستند که به باز کردن قفسه سینه و افزایش جریان انرژی در ناحیه بالای بدن کمک می‌کنند، چون پرانا وایو در ناحیه قفسه سینه و سر فعال است و انرژی را به داخل و بالا می‌فرستد. این آساناها به افزایش دریافت انرژی، الهام و تمرکز بر جریان دم کمک می‌کنند.
- آساناهای بازکننده قفسه سینه مانند بک‌باندا (Backbend)
- تمرینهای تنفس عمیق (پرانایاما)
- مدیتیشن روی جریان دم به داخل بدن
- نوعی حرکات بدنی که به افزایش قدرت و تعادل قسمت فوقانی بدن کمک کنند، مانند حرکات خم به عقب آرام و پیچش‌های سبک
یک نمونه آسانای مشخص برای پرانا وایو مثلاً پاریورتا جانو شیرشاسانا (حرکت سر به زانوی خم به پهلو) است که به فعال‌سازی و تعادل پرانا وایو کمک میکند.
تمرکز این آساناها بر بازکردن و افزایش جریان انرژی در قفسه سینه و گسترش نیروی حیاتی است که توسط پرانا وایو به بدن وارد می‌شود. همچنین تمرینهای پرانایاما به ویژه تمرینهای تنفس عمیق برای تقویت این وایو بسیار توصیه شده‌اند.
۳. امانا وایو (Samana Vayu): نیروی تعادل در مرکز و آتش درونی
جایگاه: ناحیه معده و اطراف ناف.
وظیفه: کنترل هضم غذا، جذب مواد مغذی، و تقویت عملکرد اندام‌های گوارشی. سامانا به هضم غذا و جذب اکسیژن کمک میکند و مانند انرژی تعادل‌بخش در بدن است که باعث یکپارچگی و هم‌افزایی انرژی‌ها می‌شود.
آساناهای مرتبط با سامانا وایو (Samana Vayu) که انرژی تعادل‌دهنده و هضم‌کننده است و در ناحیه بین ناف و دیافراگم قرار دارد، معمولاً بر فعال‌سازی مرکز بدن و تقویت آتش گوارش تمرکز دارد.
تمرینات مرتبط با سامانا وایو:
- آساناهای خم به عقب: مانند ماهاراج آسانا (کمان) و دیگر حرکات بازکننده قفسه سینه که به باز و منبسط کردن بدن در ناحیه دمیانه کمک می‌کنند.
- پیچ و خم‌های کمر و تنه: حرکاتی مانند پاریووتا جونوشیرشاسانا (چرخش نشسته) که به تحریک و فعال‌سازی انرژی در ناحیه ناف و اطراف آن کمک میکند.
- آساناهای قدرتی و تنفس‌های ضربه‌ای: برای افزایش جریان انرژی آتش گوارش و بهبود هضم و جذب غذا و انرژی.
- آساناهای خم به پهلو: برای فعال‌سازی حرکت افقی و موج‌دار سامانا که انرژی را در ناحیه میانی بدن هماهنگ میکند.
- تمرکز بر تنفس میانی و کنترل آن: حبس نفس و تنفس‌های عمیق در منطقه میان ناف و دیافراگم که باعث تقویت سامانا وایو می‌شود.
این آساناها به تنظیم سوخت و ساز بدن، تقویت هضم، جذب انرژی و حفظ تعادل بین انرژی‌های بدن کمک می‌کنند و باعث افزایش آرامش ذهنی و جسمی میشوند.
۴. ویانا وایو (Vyana Vayu): انرژی گردش و ارتباط کل‌بدنی
جایگاه: در سراسر بدن
وظیفه: توزیع انرژی در کل بدن، حفظ تعادل و هماهنگی در حرکت‌های عضلانی و جریان خون. این پرانا انرژی‌های جذب‌شده از غذا و تنفس را در سراسر بدن پخش میکند و به هماهنگ نگه داشتن فعالیت‌های بدن کمک میکند.
این پنج نوع پرانا وایو به‌صورت هماهنگ در بدن جریان دارند و با تمرینات یوگا و پرانایاما میتوان آنها را تقویت و متعادل کرد که به سلامت جسمی، ذهنی و روحی کمک میکند.
تمرینات مرتبط با ویانا وایو
آساناهای مرتبط با ویانا وایو آن دسته از وضعیت‌هایی هستند که به تقویت گردش انرژی در کل بدن کمک می‌کنند، به ویژه تمرین‌هایی که موجب بهبود حرکت مایعات بدن و هماهنگی عضلانی میشوند. آساناهایی که باعث افزایش پایداری، انعطاف‌پذیری و جریان آزاد انرژی در بدن میشوند، به تنظیم ویانا وایو یاری می‌رسانند.
- آساناهای کششی و بازکننده کل بدن که به جریان یافتن آزاد انرژی کمک می‌کنند.
- حرکات یوگا که تعادل بین بالا و پایین بدن را تثبیت می‌کنند.
- آساناهایی که به بهبود گردش خون و حرکت مایعات بدن کمک می‌کنند، مانند وینیاسا و دیگر حرکات پویا.
- تمریناتی که کمک به هماهنگ کردن حرکت عضلات و افزایش نیروی اراده می‌کنند.
ویانا وایو انرژی توزیع‌شده را افزایش میدهد و سبب احساس یکپارچگی و جریان پیوسته انرژی در بدن می‌شود که این حالات از طریق تمرین آساناهای هماهنگ و پویا به دست می‌آید.
۵. آپانا وایو (Apana Vayu): انرژی رهایی و زمین‌گیری
جایگاه: ناحیه لگن و پایین ستون فقرات (از ناف به پایین).
وظیفه: مسئول دفع مواد زائد بدن از جمله ادرار، مایعات جنسی و مدفوع. این نیرو انرژی لازم برای اندام‌های دفعی بدن را تامین میکند و نقش مهمی در حفظ ایستایی و ثبات دارد. آپانا نیرویی با حرکت رو به پایین است که به خروج سموم و ضایعات کمک میکند.
تمرینات مرتبط با آپانا وایو:
آساناهای مربوط به آپانا وایو (Apana Vayu) که انرژی مرتبط با ناحیه لگن و پایین شکم است و وظیفه دفع و حفظ تعادل انرژی در این مناطق را دارد، معمولاً تمرکز بر فعال‌سازی و هدایت این انرژی به سمت پایین دارد.
- پاریورتا جانو شیرشاسانا (چرخش سر به زانو خم به پهلو): این آسانا با کشش پهلو و تمرکز بر تنفس آرام و عمیق در یک سمت بدن، باعث تقویت انرژی آپانا وایو می‌شود و تعادل انرژی در ناحیه لگن را برقرار میکند.
- آدوموکا شوان آسانا (حرکت قله یا سگ سربه‌پایین): کمک به باز کردن ناحیه لگن و پایین تنه که انرژی آپانا وایو در آنجا حرکت میکند.
- گوموکاسانا (حرکت گاو): با تقویت عضلات لگن و باز کردن قفسه سینه و ستون فقرات، به گردش بهتر انرژی آپانا وایو کمک میکند.
- خم به جلو نشسته و سایر حرکات خم به جلو: این حرکات با فشار به ناحیه پایین شکم و لگن، آپانا وایو را تحریک و فعال می‌کنند.
تنفس متمرکز در ناحیه پایینی تنه هنگام بازدم که جریان انرژی آپانا وایو را به سمت پایین هدایت میکند. تمرین و تمرکز بر این آساناها و تنفس‌های مخصوص می‌تواند به بهبود عملکرد دستگاه گوارش، دفع بهتر و تعادل انرژی در ناحیه لگن کمک کند. تنظیم وتنظیم این انرژی در یوگا اهمیت بسیاری برای سلامت کلی بدن دارد.
ترتیب فعال‌سازی و تعادل پنج وایو در تمرین:
در تمرینات پیشرفته یوگا، معمولاً ترتیب منطقی‌ای برای فعال‌سازی و تعادل وایوها رعایت می‌شود. اگرچه همه پنج وایو به طور همزمان در بدن کار می‌کنند، اما یوگی‌ها متوجه شده‌اند که بهتر است کار را از انرژی‌های پایین‌تر شروع کرده و به سمت بالا حرکت کنند. این رویکرد پایه‌ای محکم ایجاد کرده و از ناهماهنگی‌های احتمالی جلوگیری میکند.
ترتیب معمول فعال‌سازی وایوها:
- آپانا وایو (زمین‌گیری و رهایی): در ابتدا باید ثبات و توانایی رهاسازی را ایجاد کنید. از طریق آساناها و تکنیک‌های بازدمی، آپانا را تقویت کنید. این پایه‌ی فیزیکی و ذهنی لازم برای مراحل بعدی را می‌سازد.
- سامانا وایو (مرکزیت و آتش درونی): پس از تثبیت زمین‌گیری، روی مرکز بدن تمرکز کنید و آتش گوارشی را شعله‌ور نمایید. سامانا باعث تعادل انرژی‌های بالا و پایین می‌شود و قدرت مرکز را افزایش میدهد.
- پرانا وایو (دریافت نیروی حیات): زمانی که پایه تثبیت شد، تمرکز بر دریافت پرانا و تغذیه‌ی قلب و ذهن آغاز می‌شود. تمرینات تنفسی و بازکننده قفسه سینه پرانا وایو را فعال می‌کنند.
- اودانا وایو (صعود و بیان): با فراوان شدن انرژی، توجه به صعود انرژی به سوی گلو و سر معطوف می‌شود. تکنیک‌های وارونگی، قفل چانه و تمرینات صدایی به بالا بردن انرژی کمک می‌کنند.
- ویانا وایو (گردش و یکپارچگی): در پایان، انرژی حاصل از تمام تمرینات در سراسر بدن توزیع می‌شود. فلوهای کامل بدن، تنفس هماهنگ و ریلکسیشن نهایی باعث تثبیت ویانا وایو میشوند.
نتیجه گیری
این ترتیب، الگویی طبیعی و ایمن است که هم در یوگای سنتی (مانند هاتا یوگا) و هم در اصول آیورودا تأکید شده است. ابتدا باید جریان‌های دفعی و گوارشی تنظیم شوند، سپس پذیرش و انتقال انرژی تقویت شود.
البته در هر آسانا یا تمرین ممکن است چندین وایو به طور همزمان درگیر باشند. به عنوان مثال، در تریکوناسانا (حالت مثلث نود درجه)، ریشه کردن از طریق پاها (آپانا)، باز کردن قلب (پرانا)، تعادل مرکز بدن (سامانا)، کشیده شدن ستون فقرات به سمت بالا (اودانا) و انتشار انرژی از دست‌ها و پاها (ویانا) همزمان اتفاق می‌افتد.
هرچه آگاهی شما نسبت به این جریان‌ها بیشتر شود، تمرین یوگای شما به یک رقص ظریف از پنج باد حیاتی تبدیل می‌شود. در مراحل پیشرفته‌تر، حتی در حبس تنفس (کومباکا)، می‌توانید تمام پنج وایو را آگاهانه هدایت کنید.
پنج وایو در یوگا، نقشه‌ای ظریف از نحوه حرکت انرژی در بدن و آگاهی ما ارائه می‌دهند. برای تمرین‌کنندگان پیشرفته و مربیان یوگا، درک این بادهای پرانیکی — پرانا ، آپانا، سامانا، اودانا و ویانا — ابزاری ارزشمند برای طراحی تمرینات شخصی و کلاسی است.
با رجوع به حکمت اوپانیشادها و متون هاتا یوگا، درمی‌یابیم که این مفاهیم نه تنها تاریخی هستند، بلکه همچنان در عمل امروزی قابل استفاده‌اند. بیش از آنکه صرفاً نظری باشند، پنج وایو ابزارهای عملی برای تغییر و تحول ما هستند:
- با کار روی آپانا وایو پایه و رهایی را مستحکم می‌کنیم
- سامانا وایو مرکز ما را گرم و متمرکز میکند
- پرانا وایو نیروی حیات را جذب و تقویت میکند
- اودانا وایو مسیر صعود، بیان و الهام را باز میکند
- و ویانا وایو انرژی را در سراسر وجود ما یکپارچه و هماهنگ میکند
با اجرای تکنیک‌های خاصی مانند آساناهای هدفمند، پرانایاما، قفل‌های انرژی (باندا) و مدیتیشن، می‌توانید این بادهای حیاتی را بیدار کرده و تمرین خود را به سطحی عمیق‌تر و اثربخش‌تر ببرید. تمرین آگاهانه با وایوها شما را به رهبر سمفونی پرانای درونی‌تان تبدیل میکند، و نتیجه آن نه تنها سلامت جسمانی و ذهنی بهتر، بلکه پیشروی به سوی هدف والای یوگا یعنی وحدت درونی خواهد بود.
در کلام یکی از متون سنتی: «هنگامی که پنج پرانا هماهنگ شوند، ذهن به شادمانی می‌رسد و روح به آرامش دست می‌یابد.»
دیدگاهتان را بنویسید